خار پاشنه (استئوفیت یا زائده استخوانی) زائده استخوانی کوچک یا مجموعه زائده‌های استخوانی است که روی پشت یاشنه یا زیر آن ایجاد می‌شود. خار پاشنه پا می‌تواند همراه با درد یا بدون درد باشد. بیماران غالباً خار پاشنه پا را با عارضه دیگری به نام التهاب رباط کف پا (التهاب پلانتار فاسیا) اشتباه می‌گیرند که در آن، نوار بافتی کشیده شده از برجستگی کف پا تا پاشنه، یعنی همان پلانتار فاسیای ایجاد کننده قوس کف پا، ملتهب و منجر به درد کف پا و پاشنه پا می‌شود. بسیاری از افراد هیچ‌گاه متوجه وجود خار پاشنه نمی‌شوند.
در تصاویر پرتونگاری (اشعه ایکس) حدود 70 درصد بیماران مبتلا به التهاب رباط کف پا، که همواره عارضه‌ای ناراحت کننده است، وجود خار پاشنه پا نیز مشخص می‌شود. خار پاشنه احتمالاً هنگامی شکل می‌گیرد که بدن با ایجاد استخوان اضافی در محل ضربه و صدمه دیدن در صدد ترمیم آسیب‌های مکرر برمی‌آید. التهاب رباط کف پا معمولاً دیگر پی‌آمد چنین ضربه‌هایی است. خار پاشنه بیشتر در میان زنان و مردان میان‌سال شیوع دارد، اگرچه گروه‌های سنی دیگر نیز به این عارضه مبتلا می‌شوند که در ادامه به علائم خار پاشنه پا و درمان درد خار پاشنه می پردازیم.
علائم و نشانه ها
از نشانه ها و علائم خار پاشنه پا می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شروع تدریجی درد از زیر پاشنه و انتشار آن در کف پا از علایم خار پاشنه می باشد.
- درد و التهاب معمولاً در زیر پاشنه یا درون آن حس می‌شود.
- درد پاشنه پا معمولاً صبح‌ها شدیدتر است، اما صرفاً در نتیجه حرکت دادن پا فروکش می‌کند و مجدداً در ساعات میانی روز یا پس از ورزش کردن شدید می‌شود.
- کشش رباط کف پا می‌تواند به بروز درد دامن بزند.
علت ها و دلایل
التهاب رباط کف پا (پلانتار فاسیا) آسیبی ناشی از استفاده مفرط است. کشش مکرر و بیش از اندازه این رباط واقع در زیر پا التهاب و ضخیم شدن احتمالی آن و علت خار پاشنه پا می باشد . پلانتار فاسیا در نتیجه ضخیم شدن قدرت و انعطاف‌پذیری خود را از دست می‌دهد. این اتفاق در ورزش‌هایی معمول است که دویدن، رقصیدن یا پریدن را شامل می‌شود. به علاوه موارد زیر نیز احتمال بروز این عارضه را افزایش می‌دهد:
- اور پرونیشن ـ دوندگان مبتلا به اور پرونیشن، چرخش رو به داخل بیش از اندازه کف پا یا صافی کف پا به طور قابل توجه، مستعد ابتلا به این عارضه هستند، چون هر چه کف پا صاف‌تر باشد، پلانتار فاسیا بیشتر کشیده می‌شود.
- زیاد بودن قوس کف پا. این عارضه در افرادی که قوس کف پایشان زیاد است نیز رواج بالایی دارد، چون کف پا خاصیت ضربه‌گیری ندارد و نمی‌تواند خود را با سطوح مختلف سازگار کند.
- سفت بودن عضله‌های ساق پا. یک از عامل‌های رایج ملتهب شدن پلانتار فاسیا سفت بودن عضله‌های ساق پا است که چرخش رو به داخل یا پرونیشن مزمن یا سریع را به دنبال دارد. پرونیشن به نوبه خود به بروز علل دیگری مانند کم یا زیاد بودن قوس کف پا دامن می‌زند.
- کفش نامناسب. پیاده‌روی طولانی مدت با کفش‌هایی که به خوبی از کف پا حمایت نمی‌کند، آسیب زننده خواهد بود و می تواند علت خار پاشنه باشد. کفش مناسب بیمار مبتلا به به التهاب پلانتار فاسیا کفی تخت دارد، بنددار است و به خوبی از قوس کف پا حمایت می‌کند و زیر آن را پوشش می‌دهد.
- اضافه وزن. افراد دارای اضافه وزن به دلیل تأثیر اضافه وزن بر کف پا بیش از دیگران در معرض ابتلا به خار پاشنه پا قرار دارند.
- آسیب دیدگی‌های پیشین. چنانچه کشیدگی پیشین پلانتار فاشیا یا آسیب دیدگی کف پا به خوبی معالجه نشده باشد، احتمال ملتهب شدن پلانتار فاسیا بالا خواهد بود.
آرتروز و استفاده بیش از حد از دمپایی از دیگر علل ایجاد خار پاشنه می باشد.
تشخیص
پزشک هنگام معاینه اطراف مفصل را با دقت بررسی می‌کند تا محل دقیق درد و علت درد پاشنه پا را مشخص کند، وی گاهی اوقات حین معاینه و لمس کف پا به وجود خار پاشنه پا پی می‌برد.
پزشک به منظور بررسی مفصل‌ها و استخوان‌ها دستور انجام پرتونگاری (اشعه ایکس) یا دیگر آزمایش‌های تصویربرداری را می‌دهد.
راه ها و روش های درمان
اگرچه التهاب رباط کف پا (پلانتار فاسیا) راه علاج منحصر به فردی ندارد، از روش‌های متعددی برای تسکین و درمان پاشنه درد ناشی از آن استفاده می‌شود. روش‌های درمان خار پاشنه پا معمولاً به دو گروه کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم‌بندی می‌شود. درمان خار پاشنه مؤثر بلندمدت این عارضه منوط به اصلاح دلیل بروز آن و درمان علائم است.
درمان‌های خانگی
در درمان خانگی اولیه خار پاشنه پا توصیه می‌شود که بیمار پا را روی زمین نگذارد و برای کاهش ورم روزانه 3 تا 4 بار، هر بار به مدت 15 تا 20 دقیقه، یخ روی کف پا بگذارد. کاهش یا تغییر فعالیت‌های ورزشی نیز می‌تواند مفید باشد. قرار دادن کفی‌های مناسب درون کفش و انجام نرمش‌های کششی نیز به تسکین درد کمک می‌کند.
داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDS)، مانند ایبوپروفن (برای مثال مورتین یا ادویل) و ناپروکسین (برای مثال الیو)، غالباً برای کاهش التهاب این رباط مصرف می‌شود.
استراحت و یخ
تا زمان تسکین کامل درد استراحت کنید. اگر مجبور به راه رفتن شدید، چون قرار دادن پا روی زمین ناراحت کننده خواهد بود، کفش ورزشی راحت بپوشید یا از چسب مخصوص استفاده کنید. پد محافظ پاشنه ژلاتینی مانند نیز در تسکین علائم مؤثر است. از یخ یا سرما درمانی برای کاهش درد و التهاب بهره بگیرید. در صورت شدید بودن درد می‌توانید در طول 24 تا 48 ساعت نخست بروز درد، هر روز هر یک ساعت یک بار به مدت 10 دقیقه از روش سرما درمانی استفاده کنید و به تدریج همگام با برطرف شدن علائم تعداد دفعات را به 3 بار در روز کاهش دهید.
داروی ضد التهاب غیراستروئیدی
داروهایی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسین درد و التهاب خار پاشنه پا را کاهش می‌دهد. اما مصرف یک ماه بیشتر دارو باید با مشورت و اجازه پزشک انجام شود.
ماساژ
تکنیک‌های ماساژ بافت عمیق ورزشی سفتی و فشار داخلی را کاهش می‌دهد و عضله‌های ساق پا و پلانتار فاسیا را تحت کشش قرار می‌دهد. خود بیمار نیز می‌تواند با غلتاندن یک قوطی یخ زده و سرد یا توپ پلاستیکی سفت زیر قوس کف پا عمل ماساژ را انجام دهد.
مدالیتههای کشش و فیزیوتراپی
مدالیتههای فیزیوتراپی گوناگونی برای مدیریت موارد مقاوم التهاب پلانتار فاسیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. پزشک معمولاً از ترکیب چند روش بهره می‌گیرد، بنابراین با قطعیت نمی‌توان بهترین مدالیته را مشخص ساخت. تکنیک‌های کشش پیشرونده پلانتار فاسیا و کشش درونی عضله پا نتایج موفقیت‌آمیزی را در کاهش درد ناشی از خار پاشنه پا به دست داده‌اند. ضمناً متخصص روش انجام تمرین کششی مچ و کف پا را به بیمار آموزش می‌دهد.
کشش‌های برون‌گرا یعنی حرکت‌هایی که حین تحمل وزن و افزایش آهسته طول عضله انجام می‌گیرد، برای بهبود تندینوپاتی‌های گوناگون مفید دانسته می‌شود، اما اثبات نتیجه‌بخش بودن آنها در درمان التهاب رباط کف پا نیاز به پژوهش و بررسی بیشتر دارد. ماساژ میوفاشیال عمیق و آیونتوفورز نیز مدالیتههای فیزیوتراپی دیگری هستند که متخصص فیزیوتراپی برای درمان این عارضه آنها را مد نظر قرار می‌دهد.
ماساژ عمیق میوفاشیال این رباط، به صورت دستی یا با استفاده از وسایل مخصوص، فرایند التیام را با افزایش جریان خون در رباط آسیب دیده شتاب می‌بخشد، البته اکثر گزارش‌های حاکی از موفقیت‌آمیز بودن این ماساژ پایه و اساس معتبری ندارد. در آیونتوفورز پالس‌های برق جهت جذب داروی موضعی استعمال شده درون بافت نرم زیر پوست به کار برده می‌شود. در مطالعه صورت گرفته بر روی 31 بیمار، آیونتوفورز همراه با استعمال استیک اسید یا دگزامتازون تأثیر قابل قبولی بر درمان التهاب پلانتار فاسیا داشته است؛ البته تأیید قطعی این تأثیرگذاری نیاز به مطالعه بیشتر دارد.
شاک ویو تراپی
شاک ویو تراپی عملی است که گاهی پیش از انجام جراحی باز و در صورت استمرار علائم به مدت 6 ماه یا بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. در این جراحی هیچ برشی ایجاد نمی‌شود، بلکه از موج شوکی با شدت بالا برای تحریک التیام یافتن پلانتار فاسیا استفاده می‌شود.
الکتروتراپی
الکتروتراپی نیز مانند اولتراسوند یا لیزر به تسکین علائم خار پاشنه پا کمک می‌کند. در اولتراسوند امواج صوتی با فرکانس بالا با نفوذ در بافت‌های عمیق تأثیر میکرو ماساژ ایجاد می‌کند. در درمان با لیزر نیز پرتو نوری با شدت بالا به ناحیه‌های دردناک فرستاده می‌شود. شاک ویو تراپی نیز درمانی کارآمد به شمار می‌رود.
تزریق
در شماری از موارد از تزریق کورتیکواستروئید در کنار دیگر روش‌های درمانی بهره گرفته می‌شود، البته برخی به دلیل افزایش احتمال پاره شدن و از بین رفتن لایه پوشش دهنده چربی زیر پاشنه چندان موفق این تزریق نیستند.
داروی استروئیدی ضدالتهاب به طور مستقیم درون بافت اطراف پاشنه تزریق می‌شود. این تزریق معمولاً موفقیت‌آمیز است، بااین حال اگر تعداد دفعات تزریق زیاد باشد، بیمار به عوارض دیگری مانند کوچک شدن لایه چربی زیر پاشنه دچار خواهد شد که استفاده از کفی را ضروری خواهد ساخت. از بین رفتن این لایه چربی تشدید درد یا حتی در موارد نادر پارگی پلانتار فاسیا را به دنبال خواهد داشت.
فیزیوتراپی
متخصص فیزیوتراپی تمرین‌هایی را برای کشش پلانتار فاسیا و تاندون آشیل و همچنین تقویت عضله‌های پایین پا آموزش می‌دهد که موجب پایداری مچ و پاشنه می‌شود. همچنین متخصص نحوه استفاده از چسب ورزشی مخصوص برای حمایت از کف پا را به بیمار نشان می‌دهد.
اسپلینت شبانه
پزشک یا متخصص فیزیوتراپی گاهی از بیمار می‌خواهد تا برای کشش ساق پا و قوس کف پا در هنگام خواب از اسپلینت شبانه استفاده کند. این اسپلینت در طول شب تاندون آشیل و پلانتار فاسیا را در حالت افزایش طول قرار می‌دهد و کشش را تسهیل می‌کند.
کفش طبی
پزشک به منظور توزیع متناسب‌تر فشار استفاده از کفی یا حمایت کننده‌های قوس کف پا (ارتوز)، که برای هر بیمار به صورت سفارشی ساخته می‌شود، و کفش طبی آماده و قابل تهیه از مراکز مشخص را تجویز می‌کند.
عمل جراحی
انجام عمل جراحی خار پاشنه پا در صورت برطرف نشدن علت درد پاشنه پا ضرورت می‌یابد، اگرچه جراحی بیشتر برای بیمارانی کاربرد دارد که به دلیل افزایش قوس کف پا و منعطف نبودن آن، رباط کف پایشان کوتاه شده است.
