فردی که دچار زانوی ضربدری است، دارای وضعیتی تحت عنوان بدفرمی ایکس می‌باشد، یعنی استخوان تیبیا (استخوان ساق پا) او چرخشی رو به خارج بروی استخوان فمور (استخوان ران) دارد. این وضعیت می‌تواند منجر به بدحالت شدن لگن یا زانو گردد و شاید منجر به آسیب و زانو درد نیز شود. اگر احتیاطات لازم را در نظر بگیرید و خود و مفاصلتان را برای ورزش یا تمرینات مورد علاقه‌تان آماده کنید، میتوانید به جلوگیری از بروز آسیب کمک کنید.
در اکثر موارد، زانوی ضربدری صرفاً به علت مرحله‌ی نرمال رشد و تکامل فرد به وجود می‌آید. گاهی اوقات (هم در کودکان و هم در بزرگ‌سالان) ممکن است یک مشکل زمینه‌ای وجود داشته باشد که منجر به بروز این وضعیت می‌شود. به‌طور مثال:
- کمبود ویتامین (خصوصاً کمبود ویتامین D که باعث نرمی استخوان می‌شود). کمبود ویتامین C و کلسیم نیز می‌تواند بر رشد استخوان‌ها تأثیر بگذارد.
- روماتیسم مفصلی یا انواع دیگر آرتروز
- ساییدگی و پارگی (آرتروز)
- چاقی
- عمل‌های جراحی یا صدمات وارده به زانو یا پاها
- عوامل وراثتی و ژنتیکی که روی رشد و حالت گیری زانوها تأثیرگذار است.
عوامل خطر
ژنتیک
نواقص ژنتیکی، همراه با نامتقارنی عضلانی می‌توانند موجب بروز این بدفرمی‌ها شوند که منجر به باز شدن بیش‌ازحد زاویه‌های بین لگن و زانو می‌گردند. این زاویه‌ها می‌توانند فرد را در خطر آسیب ناشی از نیروهای فشرده کننده و وزن وارد بر عضلات و مفاصل قرار دهند. این آسیب‌ها ممکن است از طریق نیروهای مستقیم یا غیرمستقیم، مفاصل مختلفی را در بدن از جمله زانو، قوزک، لگن و ستون فقرات تحت تأثیر قرار دهند.
جنسیت
احتمال ایجاد زانوی ضربدری در زنان بیشتر از مردان است، زیرا لگن زنان به طور عادی پهن‌تر از لگن مردان می‌باشد. زانوی ایکس یا ضربدری ممکن است منجر به فشارهای غیرعادی در اطراف مفاصل لگن و زانو شود و در نتیجه اختلالات شایعی را از جمله سندرم نوار ایلیوتیبیال، سندرم پاتلو فمورال، کندرومالاژیای کشکک و غیره برای زانو در پی دارد. صدمات و ضربه‌های مکرر به زانو که ممکن است از طریق فعالیت‌هایی مانند دویدن یا دوچرخه‌سواری کردن، همراه با حالت بد و نامناسب پا، می‌توانند منجر به درد مفصل شوند و امکان دارد که به ساختارهای داخلی زانو مانند رباط‌ها یا مینیسک آسیب برسانند.
ورزشکار بودن
ورزشکاران حرفه‌ای و مربیانی که خانم‌های ورزشکار را تمرین می‌دهند، روز به روز بیشتر از مزایای تمریناتی برای لگن و زانوها برای بهبود استقامت در زوایای مختلف، جهات، سرعت‌ها و ارتفاعات مختلف آگاه میشوند. تمرینات تقویت‌کننده‌ی لگن و زانو در همه جهات با فرمی مناسب و نیز تمرینات تعادلی و پایداری، به بهبود وضعیت بدن و نگه‌داری آن را در وضعیتی بهبودیافته کمک می‌کنند.
مشکلات ناشی از زانو ضربدری
زانوی ضربدری در کودکی که موردی عادی است موجب بروز مشکلی نمی‌شوند. اگر این وضعیت جدی باشد یا به خاطر یک مشکل زمینه‌ای دیگری بروز کرده باشد، ممکن است موجب درد یا مشکلاتی در راه رفتن شود.
نکاتی درباره‌ی کودکان
کودک وقتی بزرگ‌تر می‌شود، به نظر می‌رسد که پاهای او بیشتر به حالت پرانتزی شکل می‌گیرند. به این صورت که اگر کف پاهای او را کنار یکدیگر قرار دهید، زانوهایش از هم دور میشوند و حالتی لوزی شکل در بین پاهایش به وجود می‌آید. این امر در نوزادان و کودکان نوپا، تا سن ۲ سالگی، عادی است. با رشد و تکامل پاهای کودک، به حالت ضربدری تمایل پیدا می‌کنند. حال اگر زانوهای او را کنار یکدیگر قرار دهید، کف پاها و قوزک پاهای او از هم دور میشوند. این حالت بیشتر در سن ۳ یا ۴ سالگی مشاهده می‌شود و معمولاً بعدازاین سنین به تدریج برطرف می‌شود. زانوهای ضربدری تا سن ۷ یا ۸ سالگی نیز امری عادی است، گرچه این وضعیت ممکن است کمی بیشتر طول بکشد.
در اکثر کودکان، زانوی ضربدری بدون هیچ درمانی برطرف می‌شود، البته در برخی از آن‌ها ممکن است این‌گونه نباشد. کودکانی که زانوهایشان تا حدودی حالت ضربدری دارند، نباید دچار مشکل یا محدودیتی شوند.کودکانی که در سنین دبستان و بالاتر، دچار زانوی ضربدری هستند، ممکن است از زانو درد شدید رنج ببرند و مشکلاتی در انجام کارهای روزمره‌شان از جمله راه رفتن و دویدن، برای آن‌ها پیش بیاید. این وضعیت نیازمند درمان با بریس زانو ضربدری، کفش‌های ارتوپدی مخصوص، درمان فیزیکی یا در مواردی جدی نیازمند جراحی برای تغییر زاویه‌ی زانو می‌باشد.
تشخیص
زانوی ضربدری را می‌توان تنها با مشاهده‌ی پاهای کودک تشخیص داد. اگر این مشکل شدید باشد یا اگر خارج از رنج سنی نرمال برای این وضعیت رخ دهد، به آزمایش‌ها و معاینات بیشتری نیاز خواهد بود. این آزمایش‌ها می‌توانند شامل عکس‌برداری رادیولوژی یا آزمایش خون شوند. با اندازه گرفتن فاصله‌ی بین قوزک پاها، در حالتی که کودک ایستاده و زانوها کنار یکدیگر باشند یا با اندازه گرفتن زاویه‌های دیگر پاها می‌توان شدت ضربدری بودن زانوها را می‌توان، ارزیابی کرد.
درمان زانوی ضربدری
مشاهده، اولین گزینه است
زانوی ضربدری در اکثر موارد (۹۹%) خودبه‌خود برطرف می‌شود. برای کودکانی که به‌طور عادی به‌عنوان بخشی از سیر رشد کودکی‌شان، دچار زانوی ضربدری میشوند، این وضعیت با رشد آن‌ها به‌خودی‌خود از بین می‌رود. این کودکان نیازی به پوشیدن کفش مخصوص یا بریس ندارند و همچنین نیازی نیست که از فعالیت و ورزشی باز داشته شوند. همچنینی نیاز به هیچ گونه درمان خاص یا فیزیوتراپی ندارند.
اگر وضعیت شدید باشد یا به خاطر مشکل زمینه‌ای دیگر به وجود آمده باشد، ممکن است درمان لازم باشد و این درمان به مشکل زمینه‌ای بستگی خواهد داشت. گاهی اوقات برای اصلاح بدفرمی پا، به عمل جراحی نیاز خواهد بود.
برای اکثر کودکان، درمان فقط شامل نظارت (صبر کنند زمان بگذرد و کودک رشد کند تا حالت پاها اصلاح شود) و اطمینان خاطر والدین می باشد. درمان فیزیکی، کایروپراکتیک یا درمان دستی، استفاده از کفش‌های مخصوص، ویتامین‌ها و بریس، تأثیری روی رشد نرمال پاهای سالم ندارد. اگر پزشک کودک نگرانی درباره‌ی شدت یا وجود مشکلی دیگر داشته باشد، برای ارزیابی بیشتر او را به یک جراحی ارتوپد کودکان ارجاع خواهد داد. معمولاً هنگامی ارجاع داده می‌شود که یک طرف بیشتر از طرف دیگر حالت ضربدری داشته، بدفرمی شدید باشد یا یک سابقه خانوادگی جدی وجود داشته باشد. برای تائید تشخیص یا برای رد کردن یا فهمیدن مشکلاتی دیگر، ممکن است انجام رادیولوژی توصیه شود. دو مشکلی که به درمان نیاز دارند، نرمی استخوان و بیماری بلانت هستند.
فیزیوتراپی و ورزش
اگر زانوی ضربدری دارید و فعالیت‌های پرفشاری مانند دویدن انجام می‌دهید، ممکن است کاندیدای خوبی برای استفاده از کفی طبی باشید. برای اینکه بفهمید که به کفی طبی مخصوص نیاز دارید یا خیر، به یک متخصص ارتوپد کودک یا یک متخصص طب فیزیکی و فیزیوتراپی مراجعه کنید، متخصص درمان فیزیکی می‌تواند روی روند رشد قوس کف پا، صاف شدن عضلات دور کننده و اصلاح عدم تعادل قوزک پا کار کند. پزشکان برای کار کردن روی تعادل و تراز کل بدن، یوگا و پیلاتس را توصیه می‌کنند.
اگر در قسمت پایین پا احساس درد دارید، میتوانید ورزش‌هایی مانند شنا یا دوچرخه سواری را انتخاب کنید. تمرینات کم‌فشار و با شدت کمتر بهتر می‌توانند از سلامت زانوها محافظت کنند، زیرا سلامت زانوها هنوز به خاطر تراز پاهایتان، در خطر بروز آرتروز قرار دارد. تمرینات تعادلی و انعطافی مانند یوگا و پیلاتس می‌توانند برای تراز و تعادل کل بدن مفید باشند.
بریس
بعد از تشخیص و آنالیز مشکل زانو توسط دکتر، شما میتوانید از زانوبندهای مخصوص برای درمان این عارضه استفاده کنید. هرچند این روش درمان قطعی برای رفع مشکل نیست و تشخیص این مورد با دکتر خواهد بود. این زانوبندها هنگام خواب در شب استفاده میشوند.
عمل جراحی زانوی ضربدری
انجام عمل جراحی برای درمان این وضعیت به ندرت رخ می‌دهد. روندی بنام “رشد هدایت شده”، برای توقف رشد در قسمت خمیده‌ی استخوان انجام خواهد گرفت که در آن استخوان به‌مرور زمان به طور تدریجی و پیش‌رونده صاف می‌شود. استئوتومی استخوان فمورال (برش و جدا کردن قسمتی از استخوان)، گزینه‌ی جراحی دیگری ست که در شدیدترین موارد یا وقتی‌که روند رشد کامل شده باشد انجام می‌گیرد.
درمان‌ها و تمرینات دیگر
- اسب‌سواری، بهترین ورزش برای برطرف کردن این بدفرمی است.
- روغن جگر نوعی ماهی (کاد) می‌تواند برای کاهش این بدفرمی (تا حدودی) مفید باشد.
- در طب روز میتوانید گاهی یک بالشت در بین زانوهایتان قرار داده و صاف بایستید.
- برای عضلات قدامی در جلوی ران، روی یک صندلی بنشینید، در حالی که کف پاها روی زمین باشد، سپس یک پا را صاف کنید و بالا ببرید، کمی آن را نگه دارید و بعد آزاد کنید.
- به پشت دراز بکشید و زانوها را صاف نگه دارید و آن‌ها را پایین بیاورید.
- بایستید و یک پا را از پشت خم کنید و سعی کنید کف پاهایتان را بگیرید و تا قسمت باسن نگه دارید.
- همین تمرینات را در حالتی که روی شکم دراز کشیده‌اید انجام دهید.
سؤالات متداول
از کجا متوجه شویم که پای پرانتزی یا زانوی ضربدری داریم؟ 
برای بررسی پاهایتان، جلوی یک آینه بایستید و پاهایتان را به اندازه‌ی عرض لگن باز کنید.
- اگر کاسه‌ی زانوها با مرکز کف پاها تراز نباشد و روبه‌داخل باشد، تا حدودی زانوی ضربدری دارید.
- اگر کاسه‌ی زانوها با مرکز کف پاها تراز نباشد ولی رو به بیرون باشد، ممکن است پایتان پرانتزی باشد.
البته در واقع ما نمی‌توانیم برای حالت بدن خودمان، بهترین قاضی باشیم. میتوانید از تصویر خود در آینه عکس بگیرید و تصویر دقیقی از خود داشته باشید. از آن عکس پرینت بگیرید و با یک خط کش خطی بکشید تا بتوانید مشخص کنید که آیا چیزی که مشاهده می‌کنید حقیقت دارد یا نه.
آیا برای زانوی ضربدری لازم است به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر کودکتان در سنی است که داشتن زانوی ضربدری طبیعی است (سن بیشتر از ۲ سال و کمتر از ۸ سال) و اگر این بدفرمی خیلی شدید نباشد، نیازی نیست به پزشک مراجعه کنید. اگر کودکتان را به پشت بخوابانید و زانوهایش را به هم برسانید، میتوانید فاصله‌ی بین قوزک پاهایش را اندازه بگیرید. اگر این فاصله کمتر از ۱۰ سانتی‌متر بوده و سن کودک حدود ۴ سال باشد، احتمال دارد خود به خود برطرف شود. اگر هر ۳ تا ۶ ماه، از کودکتان عکس بگیرید درحالی‌که با زانوهای نزدیک به هم ایستاده است، میتوانید ببینید که از سن ۴ سالگی یا بیشتر، پاها به‌تدریج صاف‌تر شده است.
در صورت بروز چنین مواردی، به پزشک مراجعه کنید:
- فقط یک پا مشکل داشته باشد.
- کودک شما قبل از ۲ سالگی یا بعد از ۸ سالگی زانوی ضربدری داشته باشد.
- فاصله‌ی بین قوزک پاها خیلی بیشت از فاصله‌ای باشد که در بالا گفته شد.
- کودکتان در قسمت پایین پا یا زانوها احساس درد کند.
- کودک شما مشکلی در راه رفتن یا راه رفتن با یک پا داشته باشد.
- در سنین بزرگ‌سالی دچار زانوی ضربدری شده باشید.
چگونه می‌توانیم با زانوی ضربدری بدویم؟
زانوهای ضربدری به طرف داخل خم میشوند. طبق گزارش راهنمای خانواده‌ی دانشکده‌ی پزشکی هاروارد، اکثر پاها به طور طبیعی کمی به حالت ضربدری هستند و این حالت در بعضی افراد با بالا رفتن سن بیشتر می‌شود. اگر بدفرمی و عدم ترازهایی در زانو دارید، فعالیت‌هایی مانند دویدن ممکن است برای شما دشوار باشد و گاهی دردناک، البته راه‌هایی برای ادامه‌ی ورزش کردنتان بدون هیچ آسیبی وجود دارد.
محافظ مناسبی پیدا کنید
اگر زانوی ضربدری دارید، با کمک یک متخصص طب فیزیکی یا متخصص فیزیوتراپی، محافظ‌هایی را برای زانویتان در حین فعالیت‌های فیزیکی پیدا کنید. پزشک به شما توصیه خواهد کرد که برای کمک به محافظت از پایتان در مقابل پیچ‌خوردگی به خارج یا داخل، یک جفت کفش ورزشی مناسب بپوشید. همچنین ممکن است استفاده از بریس یا زانوبندهای کشی را برای ثبات بیشتر به شما توصیه کند و نیز یک کفی طبی که مخصوص پاهایتان طراحی و ساخته‌شده باشد که آن را در کفش ورزشی تان قرار دهید.
فعالیت‌های سبک‌تری داشته باشید
در بسیاری از افراد بزرگ‌سال، زانوها کمی به حالت ضربدری می‌باشد که آن‌قدری جدی نیست که فعالیت‌های ورزشی را محدود کند. اگرچه شدت این بدفرمی متفاوت است. اگر این بدفرمی در شما شدیدتر باشد، بهتر است به‌جای دویدن پرفشار و سنگین، ورزش‌های سبک مثل شنا کردن و دوچرخه‌سواری انجام دهید. وارد آوردن وزن بیش از حد به زانوی ضربدری می‌تواند خطر بروز درد و مشکلات و آسیب‌های دائمی را افزایش دهد، بنابراین برای داشتن یک برنامه ورزشی ایدئال، با متخصص خود مشورت کنید.
